PSİKOLOJİ OKUR YAZARLIĞI

Psikoloji bilimi gün geçtikçe popüler olmakta, psikolojiye dair içerikler medyada ve edebiyatta sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Peki bu içerikleri tüketen insanlar psikolojiye dair neler biliyor? Psikoloji insan ve hayvan davranışlarının altında yatan biyolojik, bilişsel, duygusal, kişisel ve sosyal süreçleri ya da uyaranları keşfetmek için gözlem, deney, test ve analizleri içerirken (APA Dictionary of Psychology. n.d.) birçok insan için psikolog zihin okuyucu ya da tüm sorunların çözücüsü olabilmektedir. Bu tutum bireylerin gerçekten terapiye ihtiyaç duydukları zaman ön yargılı yaklaşmasına sebep de olabilir. Ayrıca medyada yer alan psikoloji temalı içerikler bireylerin oluşturduğu kalıp düşünceleri de biçimlendirmektedir. Örneğin bir zamanlar popüler olan Kırmızı Oda adlı dizi seyircilerin bir kısmı için mükemmel terapi örnekleri sunmaktadır. Bu bağlamda şu soru akıllara gelmelidir: Psikolojiye dair ne biliyoruz ve ne okuyoruz?

Türkiye’de Okur Yazarlık

Türkiye’de ruh sağlığı okur yazarlığına ilişkin çeşitli çalışmalar olsa da psikoloji okur yazarlığına dair araştırma bulunmamaktadır. Psikoloji okur yazarlığı sadece ruh sağlığına odaklanmaz, aynı zamanda psikolojinin diğer alt dalları hakkında da bilgi sahibi olunmasını amaçlar. Ülkemizde ayrıca psikoloji okur yazarlığına ait bir çalışmanın olmaması bu konu üzerine daha fazla çalışma yapılması gerektiğini göstermektedir. Okur yazarlığın düşük olması yanlış bilgilere inanma olasılığını arttırırken bireyler bu yanlış bilgilerin doğrusu ile değiştirilmesine de direnç gösterebilirler. Bir kez benimsedikleri yanlış inanışları terk etmekte zorlanabilir ve yeni, doğru bilgilere karşı şüpheci yaklaşabilirler. Bu durum doğru bilgilerin de yanlış yorumlanmasına neden olmaktadır. Özellikle psikopatolojiye yani psikolojik hastalıklara ilişkin içerikler üretildiği için, bu konuyla ilgili yanlış anlaşılmalar da fazladır. Ayrıca toplumumuzda şizofreni ve bipolar gibi hastalıkların doğru bilinmemesi bu terimlerin yanlış kullanılmasına yol açmaktadır.

Bu bağlamda Türkiye’de çeşitli okur yazarlık alanlarına bakıldığında da yüksek oranların olmadığı görülmektedir. TÜİK 2024 yılında Türkiye’de internet kullanan bireylerin oranını %88,8 olarak açıklamıştır (TÜİK Kurumsal, 2024). Ayrıca RTÜK verilerine göre her 10 gençten 9’u internet kullanırken, 2022 yılı gençlerde medya kullanımı ve dijital okur yazarlık araştırmasında yer alan gençlerin %35,6’sı düşük, %35’i orta ve %29,4’ü yüksek dijital okur yazardır (RTÜK, 2022). Kullanım yaygınlığı ve dijital okur yazarlık düzeyleri karşılaştırıldığında interneti daha sık kullanan gençlerin okur yazarlığının düşük olması gerekli aksiyonların alınması gerektiğini göstermektedir. Ayrıca yapılan araştırmalara göre Türkiye’de sağlık okur yazarlığı düzeyi, büyük bir kısmının yetersiz ya da sınırlı olduğunu göstermektedir. Katılımcıların %30,9’u yetersiz, %38’i sınırlı, %23,4’ü yeterli, %7,7’si ise mükemmel sağlık okur yazarlığına sahip olduğunu ortaya koymuştur. Bu durum sağlıkla ilgili bilgi ve mesajların anlaşılmasında zorluklara, koruyucu sağlık hizmetlerinin daha az kullanılmasına, sağlık hizmetlerine erişimde problemlere, acil servis hizmetlerinin daha fazla kullanılmasına ve hastalanma düzeyinin artmasına yol açmaktadır (Avcı ve Özkan, 2019). Ayrıca sağlık okur yazarlığı düşük olan bireylerde kronik hastalık insidansı yani görülme sıklığı daha yüksektir; örneğin, yetersiz sağlık okur yazarlığına sahip bireylerin %43,5’i, sınırlı okur yazarlığı olanların ise %22,6’sı kronik hastalık yaşamaktadır. Özellikle 65 yaş ve üzeri bireylerde sağlık okur yazarlığı çok düşük seviyelerdedir; bu grup ile yapılan araştırmalar 10 kişiden 9’unun sağlık okur yazarlığının yetersiz ya da sınırlı olduğunu göstermektedir (Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, 2020). Sağlık okur yazarlığının önemli alanlarından bir tanesi olan ruh sağlığı okur yazarlığı bireylerin iyi bir ruh sağlığını nasıl elde edip koruyacaklarını, ruhsal bozuklukları ve tedavilerini anlayarak bu hastalıklara karşı damgalamayı azaltmalarını ve gerektiğinde profesyonel yardım aramalarını sağlayan dört temel bileşeni kapsar (Özer ve Şahin Altun, 2022). Türkiye’de yapılan ruh sağlığı okur yazarlığı çalışmalarında örneklemin büyük çoğunluğunun sağlık çalışanlarından oluşması toplumun geneli hakkında bilgi vermemekte, bu alanda çalışmaların yapılması gerektiğini göstermektedir. Ruh sağlığı okur yazarlığında psikoloji biliminin önemli rolü olması yanında diğer alt alanlarının da dahil edilmesi gerektiği unutulmamalıdır.

Psikoloji Okur Yazarlığı Nedir?

Psikoloji okur yazarlığı kişisel ve toplumsal ihtiyaçları karşılamak için psikoloji biliminin uygulama konusundaki uyarlanabilir kapasitedir (Psychological Literacy, 2024). Psikoloji okur yazarlığı ilk olarak McGovern ve ark. (2010) tarafından tanımlanmış ve psikoloji eğitimi sürecinde öğrencilerin kazandığı aşağıdaki beceri ve bilgileri içerdiği öne sürülmüştür:

• Psikolojinin kritik konuları hakkında kelime dağarcığı ve bilgi,
• Alternatif eylem yollarını değerlendirmek için bilimsel düşünme, bilgilerin disiplinli analizi,
• Problemleri çözmeye yönelik yaratıcı ve 'dostane şüpheci' bir yaklaşım,
• Psikolojik ilkeleri kişisel, sosyal ve organizasyonel işlerde, ilişkilerde ve daha geniş toplumda uygulama,
• Etik davranma,
• Bilgi ve teknolojiyi kullanma ve değerlendirme yeterliliği,
• Farklı iletişim biçimlerinde ve birçok farklı kitleyle etkili iletişim kurma,
• Çeşitliliği tanıma, anlama ve saygı gösterme,
• Kendi ve başkalarının davranışları ile zihinsel süreçleri hakkında derinlemesine düşünme ve yansıtma.

McGovern ve ark.nın (2010) açıklamasında, psikoloji okur yazarı olma sürecinde öğrenilmesi gereken spesifik konu içeriği tanımlanmamıştır. Bunun yerine, yeterince psikoloji öğrenmenin eleştirel düşünmeyi, problem çözmeyi ve psikoloji bilgisini uygulayarak etkili bir bilim insanı ve vatandaş olmayı mümkün kılmaya odaklanıldığı vurgulanmaktadır. McGovern ve ark. (2010) psikoloji eğitiminin öğrencilere disiplini tanıtarak, onların bir psikolog gibi düşünmelerini sağlamada nasıl yardımcı olduğunun altını çizmektedir. Psikoloji okur yazarlığı McGovern ve ark.nın açıklamasında sosyal bir bağlamda öz farkındalığı ve anlayışı kolaylaştırıcı bir rol üstlenmektedir (Murdoch, 2016). Psikoloji okur yazarlığına ilişkin çalışmalar psikoloji öğrencileriyle yapılmış ve yapılan araştırmalar sonucunda iyi düzeyde okur yazar olan öğrencilerin psikoloji alanında deneyiminin daha fazla olduğu bulunmuştur (Morris vd., 2013). Bu bağlamda psikoloji müfredatında uygulamaların daha fazla olması alana psikoloji okur yazarlığı yüksek psikologları kazandırmakta önemli bir adım olacaktır. Psikoloji okur yazarlığı hem ülkemizde hem de dünyada çalışılması gereken önemli bir konudur.

Psikoloji Okur Yazarlığı Neden Önemlidir?

Psikoloji biliminin giderek popüler olması oluşturulan içeriklerin sayısını ve kalitesini hem olumlu hem de olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bireylerin kendini tanıması ve doğru ruh sağlığı hizmetlerine ulaşabilmesinde okur yazarlık düzeyi önemlidir. Olca (2023) ruh sağlığı okur yazarlığı ile psikolojik sağlamlık arasında anlamlı bir ilişki bulmuştur. Teknolojinin yaygın kullanımıyla psikolojik danışmanlık alınabilecek alternatifler çoğalmıştır. Psikoloji okur yazarlığı birçok kaynak arasından doğru ve güvenilir kaynağı seçmeyi sağlar. Ayrıca psikolojik danışmanlık siteleri ve kişisel hesaplar psikolojiye dair çeşitli içerikler paylaşarak kullanıcıların ilgilerini çekmeyi hedefler. Özellikle psikopatoloji hakkında bilgisi olmayan kullanıcılar ilgili içeriklerde yer alan hastalıkların tanı kriterlerini karşıladıklarını düşünür ve kendi kendine tanı koyabilir. Ayrıca bu kişiler sağlık anksiyetesi yaşayabileceği gibi sağlıkla ilgili endişelerini azaltmak amacıyla sürekli ve tekrarlayıcı bir biçimde çevrimiçi bilgi arama davranışı yani siberkondiri gösterebilir (Bahadır, 2021). Bu noktada medya ve psikoloji okur yazarlığı bu tür sorunlara karşın koruyucu bir faktör olmaktadır. Sağlık sistemine duyulan güvensizlik, bedensel duyumların yanlış değerlendirilmesi, medyanın etkisi ve düşük eğitim düzeyi gibi faktörler çevrimiçi sağlık arama davranışını etkilemektedir (Bahadır, 2021). Unutulmaması gereken önemli bir nokta yaşanılan durumun bozukluk olarak tanımlanabilmesinde sorunun şiddeti ve kişinin rutin aktivitelerini sürdürebilme yeteneğini ne kadar etkilediği göz önünde bulundurulmalıdır. İçeriklerde bu noktaya fazla değinilmediğinden, psikopatoloji bilgisine sahip olmamak bireyin kendi kendine yanlış tanı koymasına, kendi kendini damgalamasına yol açabilir ve gerekli psikolojik yardımı almasını engelleyebilir. Bu bağlamda iyi bir psikoloji okur yazarı olmak ilgili içerikleri anlamayı kolaylaştırdığı gibi doğru kaynağa erişmeyi de sağlayacaktır.

Sonuç olarak okur yazarlık üzerinde durulması gereken hem bireysel hem de toplumsal bir konudur. Giderek popülerleşen psikoloji biliminin birçok içerikte yer alması bireylerin psikoloji bilgisini de etkilemektedir. Bu bağlamda psikoloji okur yazarı olmak doğru içeriklere ulaşmayı kolaylaştıracaktır. Ayrıca alana psikoloji okur yazarı psikologlar kazandırmak amacıyla uygulama derslerinin müfredata eklenmesi gerekmektedir. Hem ruh sağlığı okur yazarlığı hem de psikoloji okur yazarlığı ülkemizde araştırmacıların odaklanması gereken önemli konulardır.

Kaynakça

APA Dictionary of Psychology. (n.d.). https://dictionary.apa.org/psychology

Avcı, E. ve Özkan, S. (2020). The Level of Health Literacy in World and Turkey and Affecting Factors. Turkey Health Literacy Journal 1(1), 1-9. Retrieved from http://www.saglikokuryazarligidergisi.com/index.php/soyd/article/view/21

Bahadır, E. (2021). Çevrimiçi sağlık arama davranışı (Siberkondri) üzerine bir gözden geçirme. Klinik Psikoloji Dergisi, 5(1), 79-85.

McGovern, T. V., Corey, L., Cranney, J., Dixon, W. E., Jr., Holmes, J. D., Kuebli, J. E., Ritchey, K. A., Smith, R. A. ve Walker, S. J. (2010). Psychologically literate citizens. In D. F. Halpern (Ed.),Undergraduate education in psychology: A blueprint for the future of the discipline(pp. 9–27). American Psychological Association.https://doi.org/10.1037/12063-001

Morris, S., Cranney, J., Jeong, J. M., ve Mellish, L. (2013). Developing psychological literacy: Student perceptions of graduate attributes.Australian Journal of Psychology, 65(1), 54 62.https://doi.org/10.1111/ajpy.12010

Murdoch, D. (2016). Psychological literacy: proceed with caution, construction ahead. Psychology Research and Behavior Management, Volume 9, 189–199. https://doi.org/10.2147/prbm.s88646

Özer, D. ve Şahi?n Altun, Ö. (2022). Mental Health Literacy: Strengthening Community Mental Health with Awareness. Psikiyatride Guncel Yaklasimlar - Current Approaches in Psychiatry, 14(2), 284–289. https://doi.org/10.18863/pgy.1016368

Psychological Literacy. (2024, 7 Kasım). UNSW Current Students. https://www.student.unsw.edu.au/psychological-literacy

RTÜK. (2022). Gençlerin Medya Kullanımı ve Dijital Okuryazarlık Araştırması. https://www.rtuk.gov.tr/Media/FM/Kamuoyu/genclerin_medya_kullanimi_ve_dijital_ kuryazarlik_arastirmasi_.pdf

Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. (2020, 20 Aralık) https://sggm.saglik.gov.tr/TR,57003/turkiyenin-saglik-okuryazarligi-duzeyi olculdu.html

TÜİK Kurumsal. (2024.). https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Hanehalki-Bilisim Teknolojileri-(BT)-Kullanim-Arastirmasi-2024-53492

Yorumlar (0)