AHLAKİ KURALLARIMIZI NASIL ESNETİRİZ? AHLAKİ UZAKLAŞMA

Psk. Feyza KOCAMANOĞLU^a, Prof. Dr. Gülbahar BAŞTUĞ^b

^aAnkara Üniversitesi Adli Bilimler Enstitüsü Adli Psikoloji Yüksek Lisans programı

^b Ankara Üniversitesi Sağlık Hizmetleri MYO; Adli Bilimler Enstitüsü Adli Psikoloji Anabilim Dalı Başkanı

Ahlaki Uzaklaşma

Ahlak başta felsefe olmak üzere psikoloji, sosyoloji ve hukuk gibi birçok disiplinin ilgilendiği bir kurallar bütünüdür. Her disiplin bu kavramı kendi bakış açısıyla ele almış, farklı bir yanına değinmiş ya da başka bir noktaya dikkat çekmiştir. Bu yazıda psikoloji bilimi çerçevesinde ahlak kavramının özgül bir parçası olan “Ahlaki Uzaklaşma”dan bahsedeceğiz.

Ahlaki Uzaklaşma (Moral Disengagement) sosyal psikolog Bandura’ya (1986, 1991, 1999, 2001, 2002) göre bireylerin içsel ahlaki standartlarıyla bağlarını kopardıklarında huzursuz hissetmeden standartları dışında davranmalarına izin veren sosyal ve bilişsel boyutta kendilerini düzenlemeleridir. Yani birey kendi ahlaki standartları dışında bir davranış sergiler, bunun sonucunda suçluluk, utanç gibi olumsuz duygular hisseder, bu olumsuz duygulardan ve çelişki oluşturan bilişsel süreçlerden kaçmak, davranışlarını meşrulaştırmak için ahlaki uzaklaşma yolunu tercih edebilir.

Ahlaki uzaklaşma (Bandura ve ark., 1996) meşrulaştırma, olumsuz davranışı olumlu olarak etiketleme, olumsuz davranışı kıyaslama, sorumluluğu üstlenmeme, sorumluluğu yayma, sonuçları çarpıtma, insandışılaştırma ve suçu mağdura yükleme olmak üzere sekiz şekilde gerçekleşebilir. Ahlaki uzaklaşma mekanizmaları davranış, sorumluluk, mağdur ve sonuçlar açısından çeşitli işlevlere sahiptir. Bandura (2002) bireylerin bazı ahlaki uzaklaşma mekanizmalarını etkinleştirirken bazılarını devre dışı bıraktığını söylemiştir. Seçici ahlaki uzaklaşma olarak adlandırdığı bu durum aynı ahlaki standartlara sahip insanların farklı davranışlar sergilemesiyle sonuçlanmaktadır.

Ahlaki Uzaklaşma Mekanizmaları

• Meşrulaştırma: Birey ahlaki açıdan doğru bulmadığı davranışları sergilemek için ya da sergiledikten sonra olumsuz düşünce ve duygulardan kurtulabilmek için bu davranışlara daha ahlaki amaçlar atfeder.
  • Savaşlar, soykırımlar, canlı bomba eylemleri gibi olguların özgürlük, dünya barışı, sınırların güvenliği gibi yüce amaçlar adına savunulması buna örnek verilebilir.
• Olumsuz davranışı olumlu etiketleme: Birey sözel ifadeleri karmaşık hale getirerek ahlaksız davranışları ahlaklı olarak algılar.
  • Durumu “öldürmek” olarak görmek yerine, “etkisiz hale getirmek” olarak görmesi.
• Olumsuz davranışı kıyaslama: Birey daha kötü davranışları öne sürerek kendi davranışını önemsizleştirir.
  • “Onu öldürmek yerine sadece şiddet uyguladım.” demesi.
• Sorumluluğu üstlenmeme: Birey sorumluluğunu başka kişi ve etkenlere yükler.
  • Soykırımlarda aktif rol alan bir Nazi komutanı olan Eichmann’ın “Ben sadece bana verilen emri yerine getirdim.” d
• Sorumluluğu yayma: Birey olumsuz sonuç üzerindeki küçük katkısıyla ilgili sorumluluk hissetmez. Grupların dahil olduğu eylemlerde ahlaki kontrol azalır.
  • Kalabalık bir ortamda gerçekleşen acil bir durumda herkesin diğerlerinin olaya müdahale ettiğini ya da edeceğini düşünmesi ve aksiyon almaması (polisi aramaması).
• Sonuçları çarpıtma: Birey davranışın sonuçlarını küçümser ya da farklı şekilde yorumlar.
  • İnternet üzerinden dolandırıcılık gibi siber suç davranışı gerçekleştirmiş kişilerin kendilerini yankesicilere, fiziksel şiddet uygulayanlara göre daha ahlaklı ve davranışlarını da daha az zarar verici olarak görmesi.
• İnsandışılaştırma: Birey başka bireylerin ya da grupların insani özelliklerini ve değerlerini yok sayar.
  • Yahudi soykırımının başlangıcında Yahudilerin hayvan burunlu olarak çizildikleri karikatürlerin yayılması.
• Suçu mağdura yükleme: Birey suçun sorumluluğunu mağdura yükler. Bu aşamada mağdurun ait olduğu sosyal gruba yönelik önyargılardan, mağdurun davranışlarından ya da kişilik özelliklerinden faydalanır.
  • Kadına şiddet uygulayan bir erkeğin “Bana bağırmasaydı ona vurmak zorunda kalmazdım.” demesi.

Günlük hayatımızda ahlaki uzaklaşma mekanizmalarına tanık olabiliriz. Örneğin bir kadına şiddet vakasında failin ya da vaka hakkında yorum yapan kişilerin meşrulaştırma (töre cinayeti), sonuçları çarpıtma (“sadece bir tokat attı” denmesi) ve suçu mağdura yükleme (“kıyafeti ya da davranışları yüzünden bu şiddeti hak etti” denmesi) mekanizmalarını kullandığını görebiliriz. Sosyal ilişkilerimizde olumsuz davranışı kıyaslama, sorumluluğu üstlenmeme ve sorumluluğu yayma mekanizmalarına da rastlayabiliriz. Daha da önemlisi bu mekanizmaları uygulayan kişi olabiliriz. Örneğin iş yaşamımız ahlaki uzaklaşma mekanizmalarıyla iç içe olabilir. Bir araştırmada (Osofsky ve ark., 2005) infaz cezasını gerçekleştiren infaz ekibi, mağdurun ailesine ve hüküm giymiş mahkumlara destek olan destek ekibi ve infaz sürecine dahil olmayan gardiyan ekibi olmak üzere üç katılımcı grubu ahlaki uzaklaşma mekanizmaları açısından değerlendirilmiştir. Bunun sonuçlarına göre infaz cezasını gerçekleştiren infaz ekibi meşrulaştırma, sorumluluğu üstlenmeme ve insandışılaştırma mekanizmalarını en fazla kullanan grup olmuştur. Yani bir infaz ekibi üyesi infaz edilen kişinin insani özelliklerine odaklanmadan kişinin suçla ilişkili eylemine karşılık bu infazı hak ettiği ve infaz kararının verilmesinde bireysel olarak etkisinin olmadığı şeklinde kendi düşünce süreçlerini düzenlemektedir. Öte yandan ahlaki uzaklaşma yaşamayı en çok reddeden grup ise destek ekibi olmuştur. Destek ekibi kadar olmasa da gardiyan ekibi de ahlaki uzaklaşma yaşamayı reddetmiştir. Bu çalışma şu açıdan da değerlendirilebilir: İş yaşamı bireylerin ahlaki bilişlerini şekillendirmekte midir yoksa bireyler ahlaki bilişlerine göre mi iş yaşamlarını şekillendirmektedir? İki durumun birbirini beslediği söylenebilir elbette. Öte yandan ahlaki uzaklaşma kavramının temeline baktığımızda iş yaşamının bireyleri etkilemesi daha baskın görünmektedir çünkü ahlaki uzaklaşma kavramı sadece bir zayıflık olarak ele alınmamalıdır. Ahlaki uzaklaşma kişinin benlik saygısını koruması, bilişsel çelişkilerini çözmesi için bir öz düzenleme işlevi de görmektedir.

Ahlaki karar verme süreçlerimizde bilinçli farkındalık önemli bir konudur. Farkındalığımızı artırarak ahlaki eylemlerimiz üzerindeki kontrolümüzü sağlayabiliriz. Çelişki yaşadığımız ve olumsuz hissettiğimiz durumlarda ahlaki karar verme sürecimizi derinleştirerek kendimizi nasıl ikna ettiğimizi keşfedebiliriz. Kendimizi nasıl ikna ettiğimizi keşfettiğimizde de uyumlu ve uyumsuz baş etme stratejilerimizi anlayabilir ve doğru ahlaki kararlar verebiliriz.

Kaynakça

Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Bandura, A. (1991). Social cognitive theory of moral thought and action. W. M. Kurtines ve J. L. Gewirtz, (Eds.), Handbook of moral beha-vior and development içinde (45-103). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. Personality and Social Psychology Review, 3(3), 193-209.

Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Review of Psychology, 52, 1-26. doi:10.1146/annurev.psych.52.1.1

Bandura, A. (2002). Selective moral disengagement in the exercise of moral agency. Journal of Moral Education, 31(2), 101-119. doi:10.1080/0305724022014322

Bandura, A., Barbaranelli, C., Caprara, G. V. ve Pastorelli, C. (1996). Mechanism of moral disengagement in the exercise of moral agency. Journal of Personality and Social Psychology, 71, 364-374. doi: 10.1037/0022-3514.71.2.364

Osofsky, M. J., Bandura, A. ve Zimbardo, P. G. (2005). The role of moral disengagement in the execution process.Law and human behavior,29, 371-393.