Ders Dışı Etkinlikler, İnformal Bilimsel Çevreler

Bu yazının amacı, örtük program ve destekleyici program ilişkisini ele almaktır. Açık/yazılı programın yanı sıra planlı öğrenme yaşantılarını kapsayan ders dışı etkinlikler, daha önce belirlenmemiş veya yazılı olmayan ancak öğrenci davranışlarında değişikliğe neden olabilecek öğrenmeleri kapsamakta ve böylece örtük program oluşmaktadır. O halde örtük programın anlamını irdeleyelim.

Örtük Program Nedir?

Eğitim, sınıfta ders saatleriyle sınırlandırılmış zaman dilimi içinde gerçekleşen bir faaliyet midir? İnsan yaşadığı sürece ve yaşadığı her yerde eğitimin öznesi olabilir. Bu eğitim faaliyetlerinin birçoğu örtük olarak cereyan eder (Kuş, 2009). Örtük program, resmi programda yer almamasına rağmen öğrencilerin davranışlarında değişiklik meydana getiren program anlamına gelir. Örtük programın olumlu özellikler taşımasına katkı sağlayan destekleyici program ise resmi program dışında öğrencilerin ilgi alanlarına göre planlanmış öğrenme yaşantılarını destekleyen program anlamına gelmektedir (Demirel, 2013). Ders dışı etkinlikler, öğrencilerin ders saatleri dışında ya da bu etkinlikler için belirlenen zamanlarda, öğrencilerin kendi istekleriyle, okul yönetiminin rehberlik ve denetimi altında yaptıkları etkinliklerdir (Binbaşıoğlu, 1994:241)

Örtük Program Yaklaşımlarından Diyalektik Eleştiri Kuramına (Dialectical Critique) Göre Öğretmenin Rolü Nedir?

Okul ve toplum ilişkisine odaklanarak sosyolojik bir bakışla daha geniş açıdan açıklayan kuramcıların görüşleri ile makro düzeyde örtük program yaklaşımları olarak bilinmektedir. Diyalektik Eleştiri Yaklaşımı da bunlardan biridir. Freire’ye göre eleştirel pedagoji, insanın özgürleşerek kendilerini var etmelerini sağlar. Öğrenciler, yaratıcılığa dayanan problem tanımlayıcı eğitim modeliyle eleştirel düşünebilir. Öğretmenlerin davranışları, yaklaşımları, inançları, değer yargıları, okul içi ortamın öğrencilere sağladığı etkileşim örüntüsü ve kültürel tutum örtük program kavramının içeriğini oluşturmaktadır. Diyalektik Eleştiri Kuramına (Dialectical Critique) göre öğretim programı problem tanımlayıcı eğitime dayalı olursa, örtük programın dönüşümle ilgili olması mümkün olabilir. Örneğin, öğretmen öğrencilerinin demokratik topluma etkili bir şekilde katılmalarını istiyor ancak sınıfında otoriter bir tutum sergiliyor ve ortam oluşturuyorsa, Diyalektik Eleştiri Kuramı düşünürlerinden Paulo Freire’ye göre sınıf ortamında sekter ilişki biçimi söz konusudur. Bir başka deyişle, sınıf atmosferinde özgürlüğü göz ardı eden eylem biçimleri cereyan etmektedir. Oysa bu kurama göre insan hayatı anlamını en çok iletişim yoluyla kazanabilir. Ancak herkesin söz hakkının olduğu, birlikte öğrenme, birlikte gelişme gibi hümanistik tavrın gelişebildiği sınıf ortamında eş zamanlı diyalog mümkün olabilir (Freire, 2014). Öğretmenler çoğunlukla bilinçli olarak öğrencilerine örtük program aracılığıyla değer, tutum ve beceri kazandırmaya çalışmaktadır. Öğretmenlerin öğrencilerle kurduğu her tür etkileşim biçimi öğrenciye örtük mesaj olarak yansımaktadır. Örneğin, öğretmenler yeri geldiğinde kendisinin de öğrencilerden öğrenebileceğini fark ettirebilmelidir. Eğitim-öğretim sürecinin uygulanmasında temel özne olan öğretmenler, öğrencilerle kurdukları sınıf içi ve sınıf dışı her türlü etkileşimde öğrencilerin örtük öğrenmeler edinebileceğinin farkında olmalıdır. Dolayısıyla öğretmenler her an her davranış ve tutumuyla öğrencilere rol modeli olduğunu unutmamalı ve bu bilinçle hareket etmelidir.

Örtük Programın Alt Boyutları

Örtük programın alt boyutları (1) Eğitim sistemi ve okulun idari ve örgütsel araç ve düzenlemeleri, (2) Okul-çevre arasındaki etkileşimler, (3) Sınıf içerisinde öğretmen ile öğrencilerin birbirlerine karşı konumu ve etkileşimleridir (Yüksel, 2002). Okulun kuralları, okul binasının mimarisi ve dekorasyonu gibi özellikler de örtük programla ilgilidir. Örtük programı olumlu özellikler taşıyan okulların özelliklerinden bazıları; öğrencilerin özel yeteneklerini fark edip yönlendirme, öğrencilerin akademik gelişimlerini destekleme, öğrencileri bilimsel etkinliklere yönlendirme, öğrencilerin sportif ve kültürel etkinliklere katılımını desteklenmesi olarak sıralanabilir. Binaların yapısından, öğrencilerin zaman geçirdikleri tüm mekânlara ve sınıfların düzenleniş biçimlerine kadar, okulun fiziksel ortamı öğrencilere örtük mesaj vermemektedir.

Örtük Program ve Destekleyici Program İlişkisi

“Okul dışı öğretim” okul süresi boyunca, öğretim programına bağlı olarak, okul yapısı dışındaki alanların ve kurumların kullanıldığı eğitim anlamına gelmektedir. Bilim merkezleri (bilim ve teknoloji müzeleri), bilim kafeler, sanatçı atölyeleri ve tasarım stüdyoları, spor merkezleri, sağlık merkezleri, spor alanları, sanayi kurum ve kuruluşları, botanik bahçeler, milli parklar, müzeler, akvaryumlar, hayvanat bahçeleri, doğa eğitimi, arkeoparklar, gökevleri (planetaryumlarda) yapılan okul dışı bilimsel etkinlikler, ders dışı etkinlikler, informal bilimsel çevreler, alan gezileri, teknik geziler, bilim kampları okul dışı bilim öğretiminin gerçekleştirilmesinde yararlanılan informal çevrelerdir (Şen, 2021). Bu informal çevreler, sportif, sanatsal, kültürel, mesleki alan etkinlikleri, bilimsel ve eğitici kulüpler olarak sınıflandırılabilir (Köse, 2012; Demir, 2021). Program dışı etkinlikler okul içi ya da dışı ortamlarda informal öğrenme fırsatı yaratmak için oluşturulan öğrenme ortamlarıdır. Araştırmalar, okul dışı etkinliklerin, öğrencilerin, etkili öğrenmede, analitik düşünme becerilerinin, takım çalışmalarının, sosyal, kişisel ve mesleki becerilerinin gelişmesinde önemli olduğunu ortaya koymuşlardır. Elitok ve Türkoğlu (2019) tarafından okul yaşam kalitesinin yükseldikçe örtük programın olumlu özellikler gösterdiği ifade edilmektedir. Örneğin, program dışı etkinlikler kapsamında hippoterapi amacıyla etkinlik düzenleyen bir öğretmenin ilave bir dersinde örtük olarak şu kazanımların oluşması beklenebilir: Binicilik eğitmenlerinin kurallarına uyma, omurga mobilitesini artırmanın önemini fark etme, sosyal adaptasyon problemleri yaşayan öğrencilerin eğlenmeleri vb. Bir başka örnek verilecek olursa, program dışı etkinlikler kapsamında Eskişehir ili “Küllüoba Höyüğü”nün çevresel arkeoloji (arkeobotanik-bitki kalıntılarının kullanımı) niteliklerinin öğrenilmesini hedefleyen bir öğretmenin ilave dersinde örtük programa ilişkin; Küllüoba insanlarının ritüellerini anlama vb. kazanımlar oluşması söz konusu olabilir. Mesela, Botanik Bahçesine okul ziyareti düzenlenmesi sonucunda dersin duyuşsal öğrenme alanı kazanımları arasında habitat kaybının, bitki kaynaklarının yok edilmesinin, kirliliğin, iklim değişikliğinin, istilacı türlerin yayılmasının önlemek için yapılan çalışmalara istekli katılma söz konusu olabilir.

Sonuç olarak, açık/yazılı/resmi ve örtük programın birbirini destekler hale getirilmesi hedeflere ulaşılmasını kolaylaştıracaktır. Örtük programın (hidden curriculum) öğrenme alanlarıyla ilişkisi olduğu unutulmamalı bu nedenle örtük programın sınıf ortamında olumlu katkı sağlamasına son derece özen gösterilmelidir.

Kaynaklar

Demir, Ö. (2021). Eğitimde program dışı etkinlik türleri. İçinde (s. 20-40). Eğitimde Program Dışı Etkinlikler. Temel Kavramlar edt. Necla Köksal Zeynep Ayvaz Tuncel Ankara: Pegem Yayıncılık.

Binbaşıoğlu, C. (1994). İlk ve Orta Dereceli Okul Öğretmenleri İçin Öğretimde İlke, Yöntem ve Teknikler. Kadıoğlu Matbaası, Ankara,

Demirel, Ö. (2013). Eğitimde program geliştirme. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.

Elitok Kesici, A ve Türkoğlu, A (2019). Örtük program yaklaşımları (İçinde s. 29-45). Eğitim Bilimleri Araştırmaları II Akademisyen Kitabevi, Doğanay, A ve Kutlu, O. - 978-605-258-576-4

Freire, P. (2014). Yüreğin pedagojisi. (Çev. Ö. Orhangazi). Ankara: Ütopya Yayınları.

Köse, E. (2013). Eğitim Kurumlarında Gerçekleştirilen Ders Dışı Etkinliklerin Sınıflandırılmasına Yönelik Bir Öneri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2, (2), 336-353.

Kuş, D. (2009). İlköğretim programlarının örtük programın ve okul dışı etmenlerin değerleri kazandırma etkililiğinin 8. sınıf ilköğretim öğrencilerinin ve öğretmenlerinin görüşlerine göre incelenmesi. Yayımlanmamış YL tezi, İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Programları ve Öğretim Yüksek Lisans Programı.

Şen, A. İ. (2021). Etkinliklerle okul dışı öğrenme ortamları (Ed. A.İ. Şen), 3. Baskı, Pegema Yayınları, Ankara.

Yüksel, S. (2002) Örtük Program, Eğitim ve Bilim, (27), 126, 31-37.