Falih Rıfkı Atay “ZEYTİNDAĞI”

Doğu Cephesi’nin Manifestosu

Falih Rıfkı Atay’ın “Zeytindağı” adlı eseri, Doğu Cephesi’nin bir manifestosudur. Atay, 20-24 yaşları arasındayken, 1. Cihan Harbi Suriye-Filistin Cephesinde gazeteci subay olarak görev yapar. Zeytindağı’nda cephe gerisindeki ıstıraplı yaşamları anlatır: “(…) Kum üstünde bırakılan ne mezarı, ne izi olan şehitler. Bir denizde bile insan bu kadar kaybolabilir… (Atay, 2009, s.150).”

Almanya ile İttifak

Almanya ile 27 Temmuz 1914’de başlayan görüşmeler, 2 Ağustos 1914’de ittifakla sonuçlanmıştır. Cemal Paşa komutasında, Suriye Filistin Cephesi’nde Birinci kanal harekâtı, (14 Ocak - 15 Şubat 1915) Mısır’ı almaya yönelikti. İkinci Kanal Harekâtı’nda (27 Temmuz 1916-05 Ağustos 1916) Osmanlı ordusu çekilmeye başlamıştır. Filistin Cephesi, Osmanlı İmparatorluğu açısından hüzün dolu bir cephedir (Yalçın, 2016). Osmanlı Devleti’nin, Rumeli ve Balkanlarda verdiği kayıplardan sonra, 4. Ordu Suriye-Filistin Cephesi kumandanı Korgeneral Cemal Paşa’nın hedefi, bu toprakları Osmanlılaştırmak, Beyrut’taki Amerikan ve Fransız koleji ve liselerine benzer Türk Okullarının açmaktı. Cemal Paşa, hükümetin bütün nazırlıklarının da vekiliydi.

“Çöl Destanı” Katya Muharebesi 1916

Atay (2009) “çöl destanı” dediği, Sina ve Filistin Cephesinin 2. Kanal harekâtında, Katya Muharebesi gününde kum fırtınası olur. Düşman siperleri gözden kaybolur. Güçlü İngiliz ordusuna rağmen, bu sefer zaferle sonuçlanır. Atay’ın “çöl destanı” diye nitelendirdiği bu harekâtta ayrıca demiryolu inşası yapılır:

“ (…) Bir taraftan cephe gerisinde, demiryolunun Amanos dağlarındaki eksikliğini tamamladık, Toros dağlarındaki arayı da dekoville kapadık. Demiryollarını Kudüs’e ve Kudüs’ten çöl ortasına Hafir’e kadar getirdik” (s. 123).

Mustafa Kemal, Milli Misak, 1918

Bu cepheye, ağır yenilgi sonrasında 1918’de atanan Mustafa Kemal’in seçtiği savunma hattı, Milli Misak’taki Türkiye sınırı olacaktır.

Zeytindağı-Kudüs

Zeytindağı, Kudüs’te bir dağın adıdır. Daha ötede, Kızıl denizin sol kıyısı, Hicaz ve Yemen, Filistin, Güneyde Lübnan ve Suriye bulunur. Karargâh, Zetindağı’nın en mürtefi (yüksek) yerinde bir Alman misafirhanesidir (Atay, 2009).

İmparatorluğun Kahire, Kudüs, Şam, Halep, Bağdat’tan hayalini geri çektiği, Suriye, Filistin ve Hicaz’da ise son yıllarıdır. Süveyş Kanalı ve Basra Körfezi’nde Osmanlı İmparatorluğunun Bayrağı dalgalansa da gerçeklik farklıdır. Örneğin, Kudüs’teki kiliseler başka milletler arasında bölüşülmüştür. Kilisenin anahtarı tek bir hocadadır. Atay’a (2009) göre Kilisenin anahtarı gibi bu topraklar da çoktan bizim olmaktan çıkmıştı.

“(…) Floransa ne kadar bizden değilse, Kudüs de o kadar bizim değildi… Ticaret, kültür, çiftlik, endüstri, binalar her şey Arapların veya başka devletlerin. Yalnız jandarma bizimdi; jandarma bile değil, jandarmanın esvabı. Bu kıtaları ne sömürgeleştirmiş ne de vatanlaştırmıştık. Lübnan havası bize Dobruca havasından kat kat yabancıydı” (Atay, 2009, s. 42-43).

Atay’ın Dimetoka’da Mustafa Kemal’le İlk Karşılaşması

Henüz 20 yaşında, iyimser, ümitli, Falih Rıfkı Atay, Talat Bey’in özel kalemidir. Meclis-i Mebusan Reisliği (Ekim 1915 – Aralık 1918) yapan Hacı Adil’in (Birbudak, 2017) yanında Tanin Gazetesinde yazar. Bu sırada Dimetoka’da Mustafa Kemal’i ilk kez görür.

“ (…) Sarışın, sert, bakınırken gözlerine takılmamak imkânsız! Hacı Adil ara sıra ona dönüyor. Belli ki, rütbesi ile nisbetsiz bir önemi var. Biz meşrutiyetin komitacılık âleminde bu önemlere alışmıştık. Salondan çıktıktan sonra, Hacı Adil’e bu zatın kim olduğunu sordum. – Mustafa Kemal Bey, dedi… Yamandır! (Atay, s.31).

Mustafa Kemal, 18 Eylül 1918'de,Nablus'un güneyiyle Şeria nehriarasında bulunan7. Ordu'nunkomutasını alacaktır (Meydan, 2018). İngilizlere yenilen 4. Ordu,7. Ordu'yabağlanır. Böyleceekim başındanitibarentüm ordularıMustafa Kemal Atatürk yönetir (Bayur,Atatürk'ün Hayatı ve Eseri; akt. Meydan, 2018). Katma,Atatürk'ün I. Dünya Savaşı'ndaki son zaferidir.Mustafa Kemal, yalnız Anadolu'da; Amasya'da, Sivas'ta, Erzurum'da değil,Suriye'de; Şam'da, Halep'te, Katma'da, Afrin'de, Racu'da da iz bırakmıştır.

Yafa’dan Kudüs’e

Falih Rıfkı Atay, Yafa’dan Kudüs’e giderken Enver Paşa’nın Kamame Kilisesinin camlarının neden kırık bırakıldığını sorar: “masraf etmek sevabını milletlerin paylaşamadıklarını her girişimin ardından kavga çıktığını” öğrenir. Bunun üzerine kiliseye jandarma askerleri yardımıyla cam taktırır.

“(…) Kilise içinin her bir parçası bir başka millete aittir. Her millet kendi yerini süpürür, yıkar ve taşı üstüne yalnız o milletin ayağı basar. Birinin süpürgesi, ötekinin taşına dokundu mu, cinayet olur” (Atay, s. 67).

Osmanlı padişahlarının Kamame Kilisesi’ne gösterdiği ilginin, Kudüs’ün Osmanlı hâkimiyetine girmesinden çok daha önce başladığı bilinmektedir. Kamame Kilisesi sadece Kudüs için değil, tüm dünya Hıristiyanlığı için de merkezi bir yapı olup Ortaçağa tarihlenen pek çok manastır ve kilise Kamame Kilisesi’nin mimarisinden esinlenerek tasarlanmıştır (Avcı ve Özdemir, 2019).

Lübnan

Kudüs’ten sonra abluka zindanındaki Lübnan Dağlarına ve Beyrut’a gidilir. Buradaki ıstırap çok büyüktür: Açlık, susuzluk… Arabistan ve Irak çöllerindeyse yarı bağımsız şeyhlik ve emirlikler vardır. Atay’a (2009) göre denizle demiryolu arasına sıkışmış Lübnan şehri bir “arapsaçıdır.” Cephede en zahmet çekmiş şehir Beyrut’tur (Atay, 2009). Cemal Paşa, “Lübnan, Konya kadar Osmanlıdır” fikrine inandığından, şehirde imar ve ıslah siyasetleri tasarlıyordu. 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Tiflis Başkonsolosluğu'ndan bir gece yarısı çıkıp otellerine gitmek üzereyken deniz yaveri Nusret Bey ve kara yaveri Süreyya Bey ile birlikte öldürüldü (Çalık, 1999; Atay, 2009). Atay (2009) Zeytindağı’nda, “Sizler, ey Sarıkamış’ın buz dağı üstünde donmuş olanların kardeşleri” (s. 66) diye andığı Mehmetçiklerimize derinden üzülür.

Gazze

“(…) Tarih böyle kahramanların isimlerini yazmaz, fakat ikinci Gazze Muharebesinin son gününü görenler on birinci bölüğün ismini unutmazlar ” (Atay, 2009, s. 123).

Cemal Paşa’nın komuta ettiği Kanal seferi, hezimetle sonuçlanmıştır (Çalık, 1999). Susuzluk bir taraftan, kuru ekmek zor bulunur. Trenler, odunla işletilir. Türk parası itibardan düşünce odun da altın karşılığında satılır. Şam istasyonunda bir vagon daha bırakılır. “Bu sırada Enver Paşa Birinci Ferik oldu” (s. 79). Cemal Paşa, Filistin bozgunundan sonra, özel bir trenle İstanbul’a gelir. Atay, Cemal Paşa’nın Anadolu topraklarına bakarak “keşke buralarda vazife almış olsaydım” (s.85) sözüne tanık olur. Karargâh ve siper arasındaki derin uçurumu Müttefik ülkelerden Almanya, Avusturya ve Belçika’da kendisine nişan ve madalya verildiğinde bir kez daha görür.

“(…) bizi belimize kadar gömen heyelanın altından başlarımızı güç doğrultmuş, birbirimizi aldatmaya ve avutmaya uğraşıyorduk. Nişan ve madalyalardan ikisini göğsüm süslü olması için, birini operada nefis bir oyun seyrettiğim için, birini Hamburg Belediyesini ziyaret ettiğim için almıştım. Bu iptizalden sonra madalya taşımamak için yemin eden subaylarla sık karşılaştım” (s.101).

Sonuç

Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı’nda, Anadolu’nun zengin ve ümranlı bir vatan olması için Türklerdeki gücün var olduğunu söyler. Ancak bu güç, ülkenin tam bağımsız bir vatan olması için kullanılmalıdır. Cihan Harbi bitip de mütarekeler başladığında hala askerler bu savaşa neden girildiğini anlamaya çalışıyordu. Atay’ı çok üzen bu durumdur. O, “Mustafa Kemal gibi sanat adamı, Mustafa Kemal gibi vatan adamı olunuz” der, kitabının son sözlerinde. Onlar Zeytindağı’nda vatan için canıyla savaşanlardı. Bugün onlara borcumuzu, Atatürk’ün “muasır medeniyetlere ulaşma” diye belirlediği hedefe; eğitim, ekonomi, siyasal, kültürel ve sosyal boyutta çağdaşlaşarak tam bağımsızlık esasına dayalı bir sistemle onlar gibi vatan hizmetine devam etmeliyiz.

Kaynakça

Atay, F. R. (2009). Zeytindağı. İstanbul: Pozitif Yayınları.

Avcı, Y. ve Özdemir, Ö.Y. (2019). Kudüs Kamame Kilisesi: Hıristiyanlığın Merkezinde Osmanlı Mirası ve Statüko Meselesi. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. 15, 29, 36-58.

Birbudak, T. S. (2017) Osmanlı Devlet Adamlarından Hacı Âdil Bey’in II. Meşrutiyet Dönemindeki Faaliyetleri. Journal of History Culture and Art Research. 6, 6, 444-460.

Çalık, R. (1999). Alman Kaynaklarına Göre Cemal Paşa. (İçinde. S. 221-250). Osmanlı Araştırmaları XIX. (Edt. H. İnalcık, N. Göyünç, H. W. Lowry, İ. Erünsal, K. Kreiser, A. A. Şentürk). İstanbul: Enderun Kitabevi.

İnan, M. R. (1983). Atatürk’ün Evrenselliği, Öder Kişiliği, Eğitimci Kişiliği ve Amaçları. Ankara: Tisa Matbaası.

Meydan, S. (2018). Afrin’deki Atatürk! Unutulan Katma Zaferi. Sözcü Gazetesi. 01.01.2020 tarihinde erişilmiştir.

Yalçın, O. (2016) Filistin Cephesi Türk Hava Harekâtı. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. TAED, 55, 557-595.

Yorumlar (1)