Kendinizi Hangi Düşünce Seviyesine Yerleştirirdiniz-II ? 

Kendiniz İçin Düşünün

“ Düşüncelerinizin kaçının kendinize ait olduğunu şöyle bir saysanız, tek bir düşüncenin bile aslında size ait olmadığını görüp şaşırırsınız. Bu düşüncelerin hepsi başka kaynaklardan gelmedir, hepsi ödünç alınmıştır; bunlar ya başkaları tarafından bir çöp gibi üzerinize atılmış ya da bizzat kendinizin çöp gibi yığdığınız şeylerdir. Fakat hiçbiri sizin değildir ”

Osho

Osho’nun da ifade ettiği gibi aslında bize ait olmayan düşüncelerimizin kaynakları nelerdi, kimlerdi. Hem başkalarını hem kendimizi hem de içinde bulunduğumuz dünyayı üzerine düşünmeden hep konuştuk, yargıladık, destekledik, kınadık… Bizim yerimize düşünen kaynaklarımızı çok güvenilir bulduk, biz düşünmek istemedik, başkalarının düşüncelerini çöp yığınları halinde biriktirmeyi tercih ettik. Oysaki düşüncelerimizin üzerine düşünmek, kendi düşüncelerimizin farkında olmak, başkalarının düşüncelerini anlayabilmek,  farklılıkları görebilmek, etrafımızdaki olanı biteni tanıyabilmek bizi çöp yığınları arasında olmaktan çıkarır.Böylece akıl ve mantığı ölçüt alan, bilgiyi inşa edebilen, üretebilen,  iletişimi güçlü, davranışlarında tutarlı, egolarından arınmış, sosyal ve çok yönlü bireyler haline gelebiliriz.

Paul&Elder’e göre gelişmiş bir düşünür olabilmek için hergün düzenli alıştırma yapmamız gerekmektedir ve eğer iyi bir plan izlerseniz Acemi Düşünür aşamasından Alıştırma Yapan Düşünür aşamasına geçebilir, eleştirel düşünme sürecinde önemli bir mesafe alabilirsiniz.

1. Boşa gitmiş zamanı kullanın

Günün sonunda, gününüzü gözden geçirmeyi ve kendi güçlü ve zayıf noktalarınızı değerlendirmeyi deneyin. Kendinize şu gibi sorular sorabilirsiniz:

• Bugünkü en kötü düşünmemi ne zaman yaptım?
• En iyi düşünmemi ne zaman yaptım?
• Bugün hakkında gerçekten ne düşünüdüm?
• Herhangi bir şeyi çözdüm mü?
• Beni gereksiz yere üzecek herhangi bir olumsuz düşünceye izin verdim mi?
• Eğer bugünü tekrar etmem gerekseydi neyi farklı yapardım? Neden?
• Bugün uzun vadeli planlarımda ilerlemek için bir şey yaptım mı?
• İfade ettiğim değerlerimle uyumlu hareket ettim mi?
• On yıl boyunca her günümü bu şekilde geçirseydim en sonunda, bu zamana değecek bir şey elde eder miydim?

2. Günde bir sorunla ilgilenin.

Hergünün başında boş vaktiniz olduğunda üzerinde çalışacağınız bir sorun belirleyin. Bu sorun kendi karar ve davranışlarımızla kendimizin yarattığı problemler olabileceği gibi kendi dışımızdaki güçlerin yarattığı problemler olabilir.

• Gerçek hayattaki şiddetin sebebi, siyasiler, diziler ya da basındaki şiddet olabilir mi?
• Okulu bitirebilmem için günde kaç saat düzenli ders çalışmalıyım?
• Çoğu suçlular alt tabakadan mı gelmektedir?
• İş hayatında acımasız mı olmam gerekir?

3. Entelektüel standartları içselleştirin

Temel entelektüel standartlar;

Netlik, Doğruluk, Kesinlik, İlgililik, Derinlik, Düşünce Özgürlüğü, Mantıklılık, Önem, Adillik

Net olabiliyor muyum? Doğru muyum? Tam mıyım? Uygun muyum? Mantıklı düşünüyor muyum? Söylediklerim Önemli?

Bu bölümü gerek geleneksel gerekse yeni medya da yer alan haberler üzerine düşünerek kavramları daha iyi anlayabilirsiniz. Yayınlanan haberlerin bize gösterilmek istendiği şekliyle almadan, inanmadan ve paylaşmadan önce entelektüel standartlarla beraber düşünmek bize dayatılmak istenen düşüncelerin aslında ne anlama geldiğini görmemizi sağlayacak ve kendi düşüncelerimizi oluşturacaktır.

• Netlik

Anlaşılabilir, anlam kavranabilir.

Eğer bir ifade net değilse doğru veya uygun olup olmadığı hakkında karar veremeyiz.

Net olmayan fikirleri net fikirlere dönüştürmek.

• Bu fikri aydınlatabilir misiniz?
• Bu fikri başka bir yolla ifade edebilir misiniz?
• Bana açıklayıcı bir unsur ve bir örnek verebilir misiniz?
• Söylemiş olduklarınızı kendi ifadelerimle ifade etmeme izin verin. Fikirlerinizi net bir şekilde anlayıp anlamadığımı bana söyleyin.
• Doğruluk

Hatasız ya da bozulmamış, doğru.

Bir ifade net olmakla birlikte doğru olmayabilir.

• Bu gerçekten doğru mu?
• Bunun gerçekten doğru olup olmadığını görmek için nasıl kontrol edebiliriz.
• Bunun doğru olup olmadığını nasıl anlayabiliriz?
• Kesinlik

Gerekli olan her türlü ayrıntı

Bir ifade net ve doğru olduğu halde kesin olmayabilir. Kesin olmak demek, bir kişinin ne demek istediğimizi tam olarak anlayabilmesi için, gerekli detayları ona vermek demektir.

Örneğin “Ahmet aşırı kiloludur ”dediğimizde ne demek istendiğini tam olarak anlayamayabiliriz.Ahmet 100 kilo mu 200 kilomu ne derece kilolu ifadede kesinlik olması gerekir.

• İlgililik

Konuyla ilişkisi.

Bir ifade net, doğru ve kesin olduğu halde söz konusu sorunla ilişkili olmayabilir.

• Bu fikrin sorunla nasıl bir bağlantısı var?
• Konuyla nasıl bir ilgisi var?
• Bu fikrin diğerleriyle arasında nasıl bir bağlantı var?
• Sorduğun sorunun, üstesinden gelmeye çalıştığımız problemle nasıl bir ilişkisi vardır?
• Derinlik

İçerdiği zorluk ve birden çok karşılıklı ilişki.

• Verdiğimiz cevap sorudaki karmaşıklığı nasıl irdeliyor?
• Soru problemi ne derece içeriyor?
• Problemdeki en belirgin unsurla nasıl uğraşıyorsunuz?
• Düşünce Özgürlüğü

Her türlü bakış açısını kapsaması.

• Başka bir bakış açısını dikkate almaya ihtiyacımız var mı?
• Bu meseleye başka bir açıdan bakabilir miyiz?
• Meseleye konservatif açıdan yaklaşırsak nasıl görünüyor?
• Mantık

Tüm parçaların bir arada uygunluğu, çelişki olmaması.

Bir araya gelen düşünceler birbirini destekler nitelikte olmadığı zaman bazı bakımlardan çelişkiler içerir veya bir anlam ifade etmezler, bu durumda düşüncemiz mantıklı değildir. Bir araya gelmiş düşünceler birbirini destekler nitelikte ve bir bütün halinde anlamlı oldukları durumda düşüncemiz mantıklıdır.

• Tüm bunlar akla uygun görünüyor mu?
• İlk bölüm son bölümle uyumlu?
• Söylediğin şey bu sonucu kanıtlıyor mu?
• Önem

Önemsizlere değil, önemli olana odaklanmak.

• Bu dikkate alınması gereken en önemli sorun mu?
• Odaklanılması gereken asıl kanı bu mu?
• Bu olgulardan hangisi en önemli?
• Adillik

Doğruluğu ispat edilebilir, önyargısız ve tek taraflı değil.

Düşünceyi adil yapmayı garantilemek için odaklanmak gereken sorular;

• Kanıt olarak sunduğum düşüncem haklı bir mazerete dayanıyor mu?
• Başkalarının düşüncelerini gözönüne alıyor muyum?
• Amacım sorunu kapsıyor mu?
• Fikirlerimi amacına uygun bir şekilde kullanıyor muyum yoksa onları istediğime uydurabilmek için çarpıtıyor muyum?

4. Entelektüel kayıt defteri tutun

Her hafta bir dizi kayıt defteri girdisi yazın. Hakkında yazacağınız her bir önemli olay için aşağıdaki formatı kullanın:

• Sizin için yalnızca duygusal öneme sahip olayları açıklayın
• Bir defada sadece bir olayı anlatın
• Olay sırasında nasıl davrandığınızı anlatın (Ne dediniz? Ne Yaptınız? Nasıl Tepki verirdiniz?).

5. Entelektüel stratejileri uygulayın

• Hedef ve amaçlarımızı analiz edebiliriz.
• Sorunları ve konuları tanımlama şeklimizi sorgulayabiliriz.
• Düşüncemizin bilgi tabanını değerlendirebiliriz.
• Vardığımız sonuçlar ve yorumlar üzerinde bir kez daha düşünebiliriz.
• Düşünürken kullandığımız fikir ve kavramları analiz edebiliriz.
• Varsayımlarımızı belirleyebilir ve kontrol edebiliriz.
• Bakış açımızı analiz edebiliriz.
• Düşüncelerimize ilişkin çıkarımlara uygun hareket edebiliriz.

6. Karakterinizi yeniden şekillendirin

Her ay, uğruna uğraşacağınız bir entelektüel özellik seçin, bu özelliği kendinizde nasıl geliştirebileceğinize odaklanın. Örneğin entelektüel alçakgönüllük üzerine yoğunlaşırsanız hata yaptığınızda ne zaman kabul ettiğinize hatalı olduğunuzu ne zaman reddettiğinize dikkat edin.

7. Egonuzla başa çıkın – Benmerkezci düşünme

Benmerkezci düşünme;

• Dünyayı kendine hizmet eden bir yer olarak görme eğilimi, başkalarının hakları ve ihtiyaçları pahasına bencilce, sürekli olarak kendini iyi hissettirecek şeyleri arama eğilimi
• İnançalarını sürdürme arzusu

Benmerkezci düşünme bizim dünyayı dar ve kendine hizmet eden bakış açısı ile görmemize sebep olan içsel insan eğilimden gelmektedir. Biz dünyayı bize nasıl hizmet ettiğine göre değerlendiririz ve ve birey kendi mantık dışı inançlarını mantıklı olarak algılar.

İnsanoğlu akılcı düşünme ve davranma yeteneğine sahiptir. Akılcı Düşünerek bencilce düşünme eğilimimizi keşfedebilir ve bunu düzeltmeye başlayabiliriz.Diğerlerinin bakış açılarına empatik bir şekilde bakmayı öğrenebiliriz. Akıl yürütme ve davranışımız etkilerine dikkatimizi vermeyi öğrenebiliriz. Şefkatli olabiliriz. Başkaları için fedakârlıklar yapabiliriz. Önemli problemleri çözmek için başkalarıyla çalışabiliriz.

Benmerkezci Zihin;

• Akılcı zihin gelişimine engel olurken başkalarının hakları, ihtiyaçları ve arzuları pahasına kendi bencil ilgilerinin peşinden gider.
• Kendini doğrulamayı ister, esnek değildir.
• Bencildir
• Küresel, şiddetli, olumlu veya olumsuz genellemeler yapar
• Bilgiyi çarpıtır ve önemli bilgiyi görmezden gelir
• İsteklerinin karşılanmasında başarısız olduğu zaman ve amacına zarar verecek duygular ile tepki verir.

Benmerkezci Olmayan Zihin;

• Kendi ihtiyaç ve isteklerini izlerken diğerlerinin ihtiyaç ve isteklerine saygı duyar ve entelektüel anlamda gelişmek ve öğrenmek için motive olmuştur.
• Esnek ve uyabilendir
• Tarafsız olmaya çalışır, bilgileri doğru bir şekilde yorumlamaya çalışır
• Tüm ilişkili bilgileri toplamaya ve düşünmeye çalışır.
• Duyguları kontrol ederek ve duygusal enerjiyi verimli bir şekilde kullanarak durumlara mantıklı tepkiler verir.

8. Olaylara bakışınızı yeniden tanımlayın

Hayatlarımızdaki durumları uyguladığımız olumsuz tanımların çoğu, prensipte pozitif tanımlara çevrilebilir. Sonuç olarak, kaybedeceğimiz halde kazanabiliriz. Üzgün olabileceğimiz halde aksine mutlu olabiliriz. Engellenmişlik hissedeceğimiz halde aksine tatmin olabiliriz.

Hayatınızda tekrar eden negatif olayların listesini yapabilirsiniz, Öfke, mutsuzluk, endişe hissettiğiniz, her bir olumsuz duygunun kökündeki tanımı belirleyebilirsiniz. Her biri için mantıklı bir alternatif tanım seçebilir, yeni duygunuz ve yeni cevaplarınızı planlayabilirsiniz.

9. Duygularınızla temasa geçin

İnsan zihni birbiriyle ilişkili üç işleve sahiptir:  Düşünmek, Hissetmek ve İstemek(arzulamak).

Bu işlevler hem birbirleriyle ilişkilidir hem de birbirlerine bağımlıdır. Düşüncemizi değiştirdiğimizde hissetme ve arzulama seviyelerimizde bir değişiklik meydana gelir. Örneğin beni aşağıladığını düşünürsem bundan alındığımı hissederim ve bu aşağılanmaya bir karşılık verme isteği duyarım. Herhangi bir duygu hissettiğimizde de bu duyguyu açıklayan bir düşüncenin de olması gerekir. Mesela üzüntü hissettiğimde önemli bir şeyi kaybetmiş olduğum düşüncesi gibi. Bu durumda mantıksız bir olumsuz duygu veya mantıksız bir arzu hissettiğimde prensip olarak bu hissi ve arzuyu yaratan mantıksız düşüncenin nedenini belirleyebilmem gerekir.

Kendinizi mantıksız duygu veya istekler içerisinde hissettiğiniz her defasında, bu duygu ve isteklere neden olan düşüncelerin neler olduğunu belirleyin ve mantıksız düşünceyle değiştireceğiniz mantıklı bir düşünce geliştirin.

• Duygu ve isteklerinizin neler olduklarını açıkça belirtin
• Bu duygu ve isteklere yol açan mantıksız düşünceyi tespit edin
• Mantıksız olan düşüncenizi nasıl mantıklı -akla uygun- hale getireceğinizi belirleyin.
• Olumsuz bir duygu hissettiğinizde makul düşünmeye eşlik eden mantıklı duygular hissedene kadar kendi kendinize mantıksız düşüncelerinizin yerine geçirmeye karar verdiğiniz mantıklı düşünceleri tekrar edin.

Ne zaman olumsuz bir duygu hissederseniz kendinize sistemli olarak şunu sorun? “ Tam olarak hangi düşünce bu duyguya yol açıyor ”.

10. Hayatınızdaki grup etkilerini inceleyin

Ait olduğunuz gruplarda teşvik edilen ve edilmeyen davranışları yakından inceleyin.

Sosyomerkezci düşünmede benmerkezci düşünme ile temel olarak aynıdır. Başkalarının hak ve ihtiyaçlarını dikkate almadan kendi veya grubunun istediğini elde etmeyi isteyen, grubun inanç ve davranışlarını akla dayandıran sosyomerkezci  düşünmede insanlar gruplardan etkilenir ve grup içinde daha işlevsel olurlar.

• Belirli bir grupta neye inanmanız gerekiyor veya bekleniyor,
• Ne yapmanız yasak,
• Sosyalleşme ve grup üyesi olma sürecinde içgörü kazanmak için bir sosyolojiye giriş metni okuyunuz.

“ Her gün atacağınız sağlam, düzenli adımlar sizin nereye gideceğinizi belirler. Unutmayin ki yarış tavşan tarafından değil, kaplumbağa tarafından kazanılır. Akıllı bir kaplumbağa olun, yavaş başlayın ”

Paul&Elder

Not: Kendinizi Hangi Düşünce Seviyesine Yerleştirirdiniz-I ve Kendinizi Hangi Düşünce Seviyesine Yerleştirirdiniz-II yazılarında; Paul&Elder’in Critical Thinking adlı kitabının “Kendinizi Hangi Düşünce Seviyesine yerleştirirdiniz?” ve “Bir Oyun Planı” adlı bölümlerininkitabın diğer bölümleriyle derlenerek bir özeti sunulmaya çalışılmıştır. Kitap Prof.Dr. A.Esra Aslan ve Yrd. Doç.Dr. Gamze Sart editörlüğünde Türkçe’ye çevrilmiş toplam 17 bölümden oluşmaktadır.

Aygül BALKIN

Yıldız Teknik Üniversitesi&İstanbul Aydın Üniversitesi

Eğitim Programları ve Öğretim Yüksek Lisans Öğrencisi

Kaynakça;

Osho, (2018). “ İnsan Kendinin Aynasıdır ”, Çev. F.Sezer, OmegaYayınları, Ankara

Paul, R. & Elder, L. (2016).“ Kritik Düşünce: Yaşamınızın ve Öğrenmenizin Sorumluluğunu Üstlenmek İçin Araçlar”, Çev. Aslan, A. Sart, G. Nobel Akademik Yayıncılık, Kasım, Ankara