Mizah Çevirisi: Gülmenin Dili Olur Mu?

Dilin pragmatik boyutta en çarpıcı kullanım örneklerinden biri olarak gösterebileceğimiz mizah dili ve çevirisi, gülmenin ne olduğu probleminin yanında bunun çevirilebiliritesini de ele almaktadır. Dilin, kültürün bir ürünü olması sebebiyle şu soruyu yönelterek başlamak istiyorum: “Gülmenin dili olur mu?”

Bireysel ve toplumsal art alana sahip olan mizah dilinin yapısı, kültürlerarası göstergebilimin inceleme alanlarından birisidir. Pragmatik anlamda mekan, zaman, kişi, nesne ve olay başta olmak üzere çeşitli etkenler mizahi ögelerin nasıl algılandığını etkilemektedir. Bunu kültürlerarası semiyotiğe dayanan bir örnekle açacak olursak: Müslüman Türk göstergesi, İran’da ve ABD’de birbirinden oldukça farklı iki göstergesel içeriğe ve algılanmaya sahiptir. Bu sebeple herhangi bir gazetede İslam ile ilgili manşet atılması ya da mevcut siyasi bir durumun din kullanılarak mizah yoluyla ifade edilmesi de farklı olacaktır. Mizahın siyasi bir araç olarak kullanılması sonucunda toplumlara yerleşmiş bu göstergesel kodlar, kültürlerarası diyaloglara zarar vermektedir. Bu sebeple çevirmenin tartısı oldukça hassas olmalıdır. Burada değinilmesi gereken bir konu da belki de en çok sansür uygulamasına maruz kalan çeviri türü olmasıdır. Kaldı ki sebebi oldukça açık bir şekilde yukarıda verilmiştir.

Mizah dilinin tüm özelliklerinin çevirisine de işlevsel çeviri kuramları göz önüne alınarak yansıtılması gerekmektedir. Çünkü yukarıdaki örnekte de bahsi geçtiği üzere çevirinin pragmatik boyutunun ciddi önem taşıdığı mizah çevirisindeki göstergelerin kime ve ne amaçla hizmet ettiği büyük önem taşımaktadır. Aksi takdirde kaynak dil okurunun zihninde canlanan imge erek dil okurunun zihninde aynı şekilde canlamayacak olup çeviri hedefine ulaşmamış olacaktır. İmge mübadelesi olarak adlandırabileceğimiz bu senaryo, tüm şartlar yerine getirilse dahi çeviri amacına ulaşamamış olabilir. Çünkü her ne kadar dil kültürün bir ürünüyse de dili dillendiren de insanın kendisidir. Başka bir ifadeyle dizginler sizin dil dünyanızın elindedir. Kısaca burada dilin ölçüsü insandır. Henri Bergson ise mizah dilini şöyle bir betimlemeyle dile getiriyor: “Bu denli çeşitli üründe aynı olup da kimine nahoş kimine hoş bir koku bahşeden o esansı hangi damıtma yöntemi verebilir bize?”

Mizah dili, Chomsky’nin derin yapı olarak ifade ettiği kültürel arka planı zengin olan bir yapıya sahiptir. Bu derin yapı kendi içinde kelime oyunları, göndermeler, propagandalar, kafiyeler içermekte ve alıcıyı harekete geçirerek erek okurda bir etki uyandırma amacı gibi parçalardan oluşmaktadır. Tüm bu sıralanan ögeler yazar tarafından bilinçli ve son derece planlı bir şekilde yapılmaktadır. Çevirmen ise kanımca bu çeviri türünü daha önce “Çevirmenin Gözü Dildir” yazısında dile getirdiğim gibi her türlü çeviri birimini “gözle değil dille görerek” çevirmelidir.

Mizah içeren metinler sadece karikatürler olmamakla beraber edebi eserlerde, filmlerde, tiyatrolarda vb. metin türlerinin içinde yer alabilir. Bir film dublaj çevirisi örneğiyle mizahın çevirilebilirliğine farklı bir pencereden bakalım. Yüksek ihtimalle hepimiz “Asteriks ve Oburix” filmini dublajlı olarak izlemişizdir. Filmin orijinal dilinde olmayan “Karadeniz Ağzı”nın erek izleyiciyi güldürebilmek için mizahi bir öge olarak kullanıldığını hatırlarsınız. Eğer bu kullanım tercih edilmeseydi izleyicileri büyük ihtimalle sinema boyunca hiç gülmeyecek ve hatta filmdeki sözcük oyunları ve göndermelerin de farkına varamayacaktı.

Bir başka örnekte ise: “Susam Sokağı” adlı programı çoğumuz duymuşuzdur. Oradaki karakterlerden biri olan “Big Bird’ün” programın Türkçe uyarlamasında “Küçük Kuş” olarak çevrilmesi belki de mizah çevirisinin en güzel örneklerinden biridir. Burada mizah çevirisinin bir diğer özelliği olan “kabul edilebilirlik” ilkesi göze çarpıyor. Yukarıdaki örnekte zıtlık yoluyla yapılan çeviri, izleyiciler tarafından da kabul edilebilir olmalıdır.

Bu yazıyı mizahın aslında içinde neleri gizlediğini anlatan iki sözle bitirmek istiyorum.

• Mizah, neredeyse her zaman makyaj yapmış öfkedir sanırım. (Stephen King)
• Zayıfın, güçlüye karşı silahıdır mizah. X-ray cihazından geçerken ötmez. (Yılmaz Özdil)

Son bir soru: Anadilinizde mi gülmek yoksa başka bir dilde gülmek mi daha cezbedici sizce?

Referasnlar;

• İLKNUR BAYTAR.(2020).Mizah Çevirisi Bağlamında Chick-Lit Türünde Yazılmış Romanlardaki Mizah Unsurlarının Türkçeye Aktarımının Incelenmesi.YÖK Ulusal Tez Merkezi - Gazi Üniversitesi
• Okyayuz, A. Ş. & Kaya, M. (2019). Karikatürlerde Çevirmen ve Çeviri . Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi , (27) , 152-176 . DOI: 10.37599/ceviri.570416
• Bayram BAŞ,Emine ULU ASLAN.(2020).Mı?zahın Sınırları: “gülme”nı?n Memleketı? Olur Mu? Milli Folklor