Hüseyin Kaya
Hayat Ağacı (Malick, 2011) filminde sadece birkaç saniye görünen plesiosaurus, dinozorlarla aynı zaman dilimi içinde bulunan, tarih öncesi deniz sürüngenin adıdır (www.bbcearth.com, t.y.) ve aynı zamanda metafor olarak filmi en iyi özetleyebilecek unsurlardan biridir. BBC Earth’e göre, yırtıcı dişlere sahip, uzun boyunlu, yüzme paletini andıran ayakları ve kuyruğuyla 1987 yılında bulunan fosil, büyük bir heyecan uyandırmış ve Loch Ness Canavarı’na benzetilmiştir. Adorno’ya göre, “…King Kong ve Loch Ness Canavarı’nın yarattığı o iğrenç kitlesel heyecan gibi topyekûn Devlet canavarının dışa yansıtılmış kolektif imgeleridir” (2017, s.120). Adorno’nun bahsettiği film The Loch Ness Monster: Proof at Last! (Malcolm, 1936), olabilir ve bu tarihten itibaren sinemaya sayısız defa uyarlanmıştır. O tarihlerde bir halk masalı olan ve geniş kitlelerin bilinemeze dönük ilgisini istismar eden bu yapım, filozof tarafından eleştirilmiştir. Halk söylencelerinin, kulaktan kulağa yayılmasına ve gerçek olma ihtimalinin yarattığı heyecana, neredeyse tüm toplumlarda rastlanır. Olağanüstülüğe tanık olmak, sıradan olana karşı bir tepki ve anlam arayışına bulunmuş bir cevap gibidir. Sinemanın başlangıcından 2020’li yıllara az bir süre kala hâlâ bu duyguyu sömürmesi ve gerçekliğe karşı tutumu, her şeyden önde gişe garantisini ve ticari sürekliliğini korumasıyla ilişkilidir.
Hayat Ağacı, bir ailenin hikâyesini tarih ve mekân atlamalarıyla, parçalı bir yapıda aktaran bir film. Terrence Malick bu filmiyle 2011 yılında Palme d'Or (Altın Palmiye) ödülünü kazandı. Kuşkusuz sinemanın anlatım olanaklarını geliştirmek isteyen yönetmen, sayılı auteur arasında ve basit gişe numaralarına kesinlikle ihtiyacı yok. Filmde plesiosaurus birkaç saniyelik varlığı ise yine yönetmenin tercihi. Thomas Hobbes’un insanlığın kötülüğe eğilimini, İncil’de geçen yaratık üzerinden ele aldığı kitabı Leviathan (2016), 2014 yılında Andrey Zvyagintsev tarafından yine aynı referanslarla (Leviafan, Leviathan) sinemanın gündemine bir kez daha geldi. Kitab-ı Mukaddes İncil’in, King James Versiyonu’nda, “Bükülmüş”, “Sarmal”, “Suların büyük canavarının adı” (https://pantheon.org, t.y.) olarak geçen Leviathan’ın kültür ve sanat dünyasında sayısız referansı vardır. Zvyagintsev’in filminde, sahile vurmuş balina iskeleti görüldüğünde, canavarların olası varlıklarının, aslında günlük hayatta yaşanan aksiliklerin ve kötülüklerin kolayca cevaplanmasına dönük umutsuz bir tutum olduğu düşünülebilir. Malick’in filminde ise, plesiosaurusun yırtıcı özellikleri hiç gösterilmez ve sıradan insan hayatının karşısında, gün batımıyla birlikte, mükemmellik örneği olarak kusursuz bir şekilde yansıtılır.
1956 yılında Texas’da geçen O’Brain ailesinin hikâyesi (www.imdb.com), muhafazakâr bir eğitim alan annenin yatılı okula gönderdikleri en büyük oğullarının ölüm haberini almasıyla başlıyor. Karakterin dış sesiyle ilerleyen filmde, doğaya ait mükemmelliği temsil eden görüntüler ekleniyor. Film ilerledikçe trajik olayın öncesine ve çok daha sonra çiftin oğullarından biri olan Sean Penn’in canlandırdığı Jack karakterinin olgunluğa dönülerek zaman sıçramalarıyla, ana hikâye aktarılıyor. Ana hikâye içerisinde doğa görüntülerinin yanı sıra, tarih öncesi dinozorlara ait görüntülerin kullanımı, madde altı parçacıklara ve atomlara ait görüntüler ve kozmosun, gezegenlerin ve uzayın derinliklerine ait görüntüler birbiri ardına sıralanıyor. Malick’in üslubunun sonucunda, seyircinin bütüne ait olma hissi pekiştiriliyor. Gözlenmesi çok zor olan ve bilimsel çalışmalar sonucunda elde edilen bu görüntüler, filmin odağında olan sıradan bir ailenin başından geçen olaylara eşlik ediyor. Bu noktada Kubrick’in 2001: Uzay Yolu Macerasi (1968) filminde, insan evriminin ilk çağlarından, uzay çağına sıçrayan meşhur sekansı hatırlanabilir.
Askeri bir eğitim alan otoriter bir babanın, oğullarıyla yaşadığı çatışma ve iş hayatında tutunmaya çalışması, eşiyle birlikte yaşadıkları sorunlar, her bir karakterin kendi bakış açıları sunularak seyirciye aktarılıyor. Gezegenlerin ve uzay boşluğunun görüntüleri, günlük hayatta karşılaşılan sorunların önemsizliğine dikkat çekilmek için kullanılmıyor filmde. Diğer yandan ilahi müdahalenin azametinin de, açık bir şekilde vurgulandığını söylemek çok güç. Filmde bulunan tek metafizik öğe, annenin bahçedeki ağacın altında uçması. Bu yönetmenin mutluluğu, metafor kullanarak göstermesinin bir yolu sadece. Malick, inancın doğruluğunu tartışmaktansa, onun gücünü ve hayatımızda kapladığı yere tanıklık etmenin önemini vurguluyor. Otoriter baba figürünün ise klasik müziğe tutkusu ve piyano çalmasına sürekli bir vurgu var. Görüntülere eşlik eden klasik müziğin, bir aşkınlık duygusu sağlamak için araçsal olarak kullanımı gözden kaçmamalı. İnanç ve aile birliği gibi kavramların hissedilmesinin, kişiye özgü yanını, seyirciye aktarmak için, müziğin araçsal bir kullanımı var.
Anne karakterinin, hayatın amacı için öne sürdüğü doğa ve iyilik, ihsan, lütuf (www.tdk.gov.tr) anlamına gelen, inayete vurgusu, babanın başarı için acımasızlık ve kötülüğe vurgusuyla çelişiyor. Üç erkek kardeşin disipline edilme süreçleri ise, bu çelişkinin sonucu ve çevrelerinde bulunan diğer erkek çocuklarla ilişkileriyle şekilleniyor.
Siegfried Kracauer, Film Teorisi isimli kitabında, gerçekliğe ulaşılası için,” Normalde Görülmeyen Şeyler” (2015, s.131), “Bilinci Afallatan Fenomenler” (2015, s.146), başlıklarını kullanarak, yönetmenlerin sinema tarihinde kullandıkları yöntemlerini sıralar. Hayat Ağacı filminde, gerçekliğin yansıtılması için, insan gözüyle görülemeyecek derece küçük ve yine gözle görülemeyecek kadar büyük fenomenlerin aktarılması mevcuttur. Alexander Kluge Sinema Hikâyeleri kitabında, bilimsel araştırmalar için uzaya gönderilen kameralarla elde edilen görüntülere duyulan merakı, tıpkı sinemanın ilk yıllarında görüntünün yakalanmasıyla oluşan heyecana benzetir (2016, s.15). Terrence Malick, duygusal aşkınlığı yakalaman için kullandığı görüntülerde, gerçekliği aktarmaktan çok, olağanüstü olanı hissettirmek amacındadır. Filminde kullandığı detay çekimlerde, çirkinliğe dair bir kullanım yoktur. Seyirciye inayetin aktarılması için, doğanın güzel örneklerinden yararlanır ve gerçeklik ikinci plana itilir.
Doğayla olan ilişkimiz, mücadelemiz mitolojide ‘ağaç’la sembolleşmiştir. Anlam veremediğimiz doğa olayları, korkularımız ağaca doğaüstü anlamlar vermemizle sonuçlanmıştır. İskandinav Mitolojisi’nde dünya bir ağaç olarak tasvir edilir ve Dünya Ağacı yılan Niddhog tarafından sarılmıştır, sürekli bir saldırı altındadır (Page, 2009). Hayat Ağacı, kökleri cennette, dalları Dünya’ya uzanan bir ağaç imgesi, Gönül Alpay Tekin’in çalışmasında aktarıldığı üzere, Eski Çağ Yakın Doğu eserlerinde de, ağaç imgesinin önemi vurgulanır (Tekin, 2017). Türklerin ve Moğolların ortak inançlarından olan ağaç kültü ve Hayat Ağacı inancı, neredeyse tüm dünya mitolojilerinde rastlanabilir (Karakurt, 2012, s.37). Terrence Malick’in filmine bu adı vermesi, insanlık tarihi boyunca anlatı geleneğinde önemli bir yeri olan ağacın, gelişen teknolojiyle birlikte tarih sahnesine çıkan sinemada kullanımına ilişkindir.
Kaynakça
Adorno, T. W. (2017). Minima Moralia. O. Koçak, A. Doğukan (çev.). 7. Basım. İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1951 tarihlidir).
Hobbes, T. (2016). Leviathan. S. Lin (çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Karakurt, D. (2012). Türkçe Söylence Sözlüğü. (e-kitap). http://drmurataydin.com/turk-mitoloji-ansiklopedisit.pdf 18.05.2019.
Kluge, A. (2016). Sinema Hikayeleri. H. Uluşan (çev.). İstanbul: Lemis Yayın. (2007).
Kracauer, S. (2015). Film Teorisi, Fiziksel Gerçekliğin Kurtuluşu. Ö. Çelik (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (1964).
Page, R.I. (2009). İskandinav Mitleri. İsmail Yılmaz (çev.). Ankara: Phoenix Yayınları.
Tekin, G.A. (20017). Hayat Ağacı Makaleler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
Filmler
Irvine, Malcolm (Producer). Malcolm Irvine (Director). (1936). The Loch Ness Monster: Proof at Last! UK: Scottish Films.
Kubrick, S. (Director, Writer). (1968). 2001: Uzay Yolu Macerasi (2001: A Space Odyssey). UK | USA: Metro-Goldwyn-Mayer (MGM), Stanley Kubrick Productions.
Malick, T. (Director, Writer). (2011). Hayat Ağacı (The Tree of Life). USA: Cottonwood Pictures, River Road Entertainment, Brace Cove Productions.
Zvyagintsev, A. (Director, Writer). (2014). Leviathan (Leviafan). Russia: Non-Stop Productions, A Company Russia, Russian Ministry of Culture.
İnternet
https://www.bbcearth.com/walking-with-dinosaurs/modal/plesiosaurus/ 17.05.2019
https://pantheon.org/articles/l/leviathan.html 17.05.2019
https://www.imdb.com/title/tt0478304/?ref_=nv_sr_1?ref_=nv_sr_1 18.05.2019
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=%C4%B0NAYET