KÜLTÜRLENME: UYUM MU? YOKSA HOŞNUTSUZLUK MU?
İnsan etkinliğinin (praksisinin) sınırlarını toplumsal ilişkiler belirler. Praksis felsefesine göre her tür kavrayışı, üretim ilişkilerinin ortaya koyduğu gerçekleşebilir dönüşümler oluşturur (Hilav, 2013). Bu yazıda insan etkinliği olan kültür vekültürel bir süreç olan kültürlenmeyedeğinilecektir. Kültürün temelinde değişim olduğunu belirten Güvenç (2015) “Kültürün abc’si” adlı yapıtında, bireyler ve toplumlarla ilgili çoğu sorunların, kültürel süreçlerle açıklandığını belirtir. Bunlardan biri de kültürlenmedir.
Kültür ve Kültürlenme (Culturation)
İnsanın tüm mülkü, kültürel bir kazanım olarak nitelendirilebilir(Freud, 2017). Burke’ye (2008) göre bütün tarih, kültür tarihidir. Kültürlenme ise yepyeni kültür nüvelerinde yeni filizler yaratır ve besler. En çarpıcı örnekleri; yeni yerleşmelerde, toplu konutlarda, yeni endüstri ve işyerlerinde, yeni eğitim kurumlarında, gençlik hareketlerinde, sanat akımlarında görülür.Kültürlenme, kültürel değişimin ana kaynağıdır. Cumhuriyetin gelişmesinde “Kuva-i Milliye” ya da “68 kuşağı” adı verilen akımlar kültürlenme dönemleridir (Güvenç, 2015). Daniel Cohn-Bendit ve Regis Debray’ın öncülük ettiği protest bir duruşu içeren 68 Kuşağı melankoliden, aşktan, barıştan çokça ilham almıştır. Leonard Cohen’in “Everybody Konows” parçası müzik tarihinde bilinenidir. Doğan ve Dönmez (2016) önce, üniversitelerde ardından sivil halkı da içine alan on yıllarca süren 68 ruhunun etkisinin, kültüre ve müziğe etki ettiğini belirtir. İnsan varlığının en somut anlatımı olan sanat yapıtlarını benimsemek anlamına gelenHümanist kültür reformu,Hasan Âli Yücel’in bakanlığı dönemindeolmuştur. Edebiyat, tiyatro, eğitim gibiyaşamsal alanlarda gerçekleştirilen büyük bir kültürlenme hamlesidir. Örneğin, o dönemde Yücel, opera müzesi kurmayıda planlamıştır.İsmail Hakkı Tonguç’un, dünyanın her yerinden yoksul çocukların okutulduğu bir köy olan Pestolazzi Çocuk Köyü’ndeki gözlemleri, eğitimde kültürlenme hareketlerine bir başka örnek gösterilebilir. Aşağıda, kültürlenmenin uyum ve hoşnutsuzlukla ilgili boyutlarına Antik Çağ, Kentleşme,Frankfurt Okulu ve Freud’un görüşlerinden örnekler verilecektir:
Antik Çağ’da Eleştirel Düşünce Geleneği, Sorgulayan Okullar
Antik Çağ’da mutlu yaşamın amacı bilgelikti. Mutlu yaşamak için bilgi istenilmekteydi. Atina’da, ölçülü ve azla yetinen yaşam, büyük bir saygınlıktı. Sokrates, öğretmekten ziyade düşündüren bir öğretmendi. Bir şey öğrenmek için önce kavramların özünü (osia)anlamanın gerekli olduğunu Atina’da gençlerle yalınayaktartışa tartışa söylüyordu. İ.Ö 4. yy Atina kentinde bahçıvanlar, ekin için yer bulamıyorlardı. Çünkü bütün sebze bahçelerine, Akademi, Kynik Okulu, Megara Okulu, Stoa, Epikür gibi yaşamın amacını sorgulayanfelsefe okulları kurulmuştu.Bu okullarda soru sormak hiç bitmemiş, okulların her biri,bir yaşama biçimini temsil etmişti(Hançerlioğlu, 1993).Örneğin, Epikür, okulunu Midilli’den Atina’ya binaya değil deKepos denilen bahçe içinde kurdu (Gökberk, 1993). Stoa da okulu’nu resimlerle döşenmiş bir galeride açtı. Stoa yaşam biçimi kültürlenme adına büyük bir anlayıştı. İnsanın bağımsızlığını savunan Kynik felsefesine ve Heraklitos’un görüşlerine dayanan Stoa,Hellenistik Çağ’ın en önemli öğretisidir, Roma İmparatorlupu’nda da en yaygın felsefedir. Doğru bilgi, doğru iş yapmayı sağlar. Bildiklerin ve yaptıkların uyumluysa, bilgi ve eylemin birliği söz konusudur (Gökberk, 1993). Bu okulların her biri kültürlenme yoluyla birikimli olarak ilerleme kaydetmişlerdir. Görüldüğü üzere birbiri üzerine fikir inşa eden bu okullar, kültürlenmenin uyumlu yönüne örnek verilebilir.
Kent Kültürü
Demokrasinin oluşumunda, kent kültürünün varlığı önemlidir. Kent soylu burjuvanın aristokrasiyle olan mücadelesi yeni bir demokratik bilincinin gelişmesinde etkili olur(Güvenç, 1995). Demokrasi, özgürlüğün kurumsallaşmasıdır(Yağcı, 1998).Luchino Visconti’nin yönetmenliğini üstlendiği “The Leopard” adlı 1963 yapım yılı filmde, kent soylu orta sınıf burjuvazinin, üst sosyo ekonomik aristokrat sınıfa, kültürel üstünlüğü konu edilir.Burjuva bir kadının, soylu bir aritokratla olan dans sahnesinde, dansı kadının yönetmesi, burjuvanın aristokrasiye üstün geldiğini simgelerken, sinema tarihi açısından da değer taşır. Burjuva sözcüğü “Burg” kökünden türetilmiş “kentli” anlamındadır; Edinburg, Strasburg, Hamburg, Augsburg, Lüksemburg, Petersburg v.b gibi. Kent kültürü, orta sınıf burjuvaya dayalı bir demokrasi hareketi olarak görülür. Kent kültürün ivmeleri de bu nedenle kentlisiyle yaratılabilir(Güvenç, 1995). Bu örnekte de kültürlenmenin kentlerin gelişmesine neden olan uyum boyutu söz konusudur.
Frankfurt Okulu
Kültürü çatışmacı öğelerin kaynağı olarak gören yaklaşımlardan Frankfurt Okulu, kültürü bir mücadele alanı olarak çözümler. Kitle kültürü eleştirisi yapan bu okul, “kültür endüstrisi” kavramını geliştirmiştir. Buna göre kültür endüstirisi standartlaşmış ürünler sunarak insanların algısında gerilemeye neden olur ve eşitsizlikleri yeniden üretir (Ergur, 2013).Eleştirel Kuram, kapitalist toplumda ortaya çıkan yeni egemenlik biçimleri üzerinde durur. Politik propoganda ve pazarlama psikolojisinin, bireysel yaşamın en özel alanlarına sızdığı, belli bir politik sistem yararına, bireydeki ruhsal çatışmaları sömürdüğü ileri sürülür (Hilav, 2013). Adorno, “Auschwitz’den sonra artık şiir yazılamaz” tespitini yapar. Her türlü kimlik mantığına karşı çıkar.İnsani bütünlüğün, tarihsel boyutu içinde kavranmasını sağlayan eleştirel teori ve siyaset etiğidir (Bensussan ve Labica, 2016).
Sigmund Freud: “Uygarlığa Dair Honutsuzluğumuz”
Freud,bireyintoplumla ilişkisinin çatışma, yasaklar ve bastırma içerdiğini, dolayısıyla kültürlenme sürecininin rahatsızlıklarını belirtir. Freud’a göre insan, psişik (ruhsal) ve entelektüel çalışmalardan aldığı hazzı arttırırsa başarılı olabilir. Öte yandan insanlar uzay-zaman ve doğa üzerinde binlerce yıldır özlemini çektikleri gücü elde etmenin kendilerini mutlu kılmadığını fark etmektedirler. Atam (2017) özellikle günümüzde sanatta yaşanılan kültürlenmenin adeta bir “anlamsızlık sendromu” içinde tıkanıp kaldığını belirtir.“Şaşkınlık ve yeniye merak, yerini “’ben” doyumu için nesneye indirgenmiş kültürel yağmacılığa” bırakır.Bu durumu Freud’un Oidipus Kompleksine benzediğini söyler.
Gerek Antik Çağ’daki felsefe okulları, gerek ülkemizde ve dünyadaki Hümanist kültür reformları,gerekse Almanya’da Weimar Cumhuriyeti dönemindeki Frankfurt Okulu önemli tartışmalara damgasını vurmuştur.Bu düşünce okulları akademik geleneğin sürdürülmesini sağlamıştır. Düşünce tartışarak olgunlaşırsa, sağlıklı bir kültürlenme olabilir. Sonuç olarak kültürlenmenin, insanın gelişimini etkilediği şekliyle olumlu ancak üretim ilişklerinde baskıcı olduğu haliyle hoşnutsuzluğa neden olduğu söylenebilir. Günümüzde en çok gereksinim duyulan şeylerden biri olgular ve nedenler mantığına sahip olmaktır. Baudrillad’ın deyimiyle “simülasyon mantığı her şeyi egemenliği altına almıştır.”
Kaynakça
Atam, Z. (2017). BirGün Gazatesi. https://www.birgun.net/haber/kulturdeki-hosnutsuzluk-mesruiyet-bunalimi-177731. 12 Mart 2018’de erişilmiştir.
Baudrillard, J. (2014). Simülarklar ve Similasyon.(Çev. O. Adanır). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Bensussan, G. ve Labica, G. (2016). Marksizm Sözlüğü.(Çev. V. Yalçıntoklu). İstanbul: Yordam Kitap.
Burke, P. (2008). Kültür Tarihi. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları
Doğan, E. ve, Dönmez, B. (2016). Türkiye’de Altmış Sekiz Kuşağı Dünya Algısının
Popüler Müziğe Yansıması. İnönü Üniversitesi, Kültür ve Sanat Dergisi, 2 (1) 45-75.
Ergur, A. (2013). Kültür. (İçinde: Sosyal bilimlerde temel kavramlar). Anadolu
Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1584.
Hilav, S. (2013). Felsefe Elkitabı. İstanbul: YKY.
Freud, S. (2017). Uygarlığa Dair Honutsuzluğumuz.(Çev. F. J. İçöz). İstanbul: Kafka
Kitap.
Gökberk, M. (1993). Felsefe Tarihi. 6. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Güvenç, B. (1995). Kültür ve Demokrasi.Ankara: Gündoğan Yayınları.
Güvenç, B. (2015). Kültürün abc’si. İstanbul: YKY Yayınları.
Hançerlioğlu, O. (1993). Düşünce Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Yağcı, E. (1998). Demokrasi ve eğitim. Eğitim ve Bilim. 22, (107), 15-22.